Miasto i Gmina Orneta

Oficjalny portal informacyjny

Na staropruskim polu osadniczym "Wurmudyten" albo "Wormedythin" powstała w pierwszych latach XIV wieku osada,  której sołtysem był Wilhelm, kuzyn biskupa Eberharda z Nysy. Wymienia go przywilej lokacyjny z Lubomina z 12 sierpnia 1308 roku. W tymże dokumencie po raz pierwszy wspomniano nową osadę zwaną Warmedith, która w dniu 20 maja 1312 roku otrzymała prawa miejskie. W dokumencie z 26 marca 1313 roku Orneta została określona jako miasto i tą datę należy traktować jako prawdziwy początek miasta.

Nowej osadzie nadano na prawie chełmińskim 68 włók czynszowych oraz 40 włók wolnych, z tego 30 położonych na zachodnim prawym brzegu Drwęcy Warmińskiej, a 10 na wschodnim. Ziemie te były wolne od wszelkich czynszów i przeznaczone do wspólnego użytkowania przez całą gminę miejską. Ponadto włókę ziemi za murami miejskimi przeznaczono na ogrody. Z 68 włók osadnicy mieli płacić czynsz w wysokości pół grzywny rocznie, z każdej parceli i półparceli sześć denarów chełmińskich czynszu jako dowód uznania zwierzchniej władzy biskupa.

Ze wspomnianych 68 włók, pół włóki przeznaczono pod zabudowę, a z pozostałego obszaru wyznaczono prostokątny rynek, z którego wybiegało dziesięć ulic (po dwie z boków krótszych i po trzy z boków dłuższych). W rynku zbudowano kościół i ratusz. Zamek biskupi usytuowano w północno-zachodniej części miasta, był on ujęty w system fortyfikacji miejskich (do 1349 roku był siedzibą biskupów warmińskich). Przed Górną Bramą wybudowano przytułki: Świętej Trójcy - dla ubogich, Świętego Jerzego - dla trędowatych. W pobliżu rynku znajdowały się parcele, półparcele, a na skraju budy przeznaczone pod zabudowę. Do każdej parceli należała jedna włóka ziemi ornej - do półparceli - pół włóki, natomiast do bud, których mieszkańców zwali budnikami, tylko ogrody i kilka morgów ziemi. Obszar miejski Ornety obejmował łącznie 121 włók ziemi.

Z biegiem lat na skutek różnorakich nadań zwiększał się obszar miejski Ornety. I tak dokumentem z roku 1346 biskup Herman z Pragi nadał miastu las - położony między wsiami Kaszunami, Miłakowem, Jesionowcem, Babiakiem, Bugami i Krasnym borem - z prawem do łowiectwa i rybołóstwa drobnym sprzętem; biskup zastrzegał sobie prawo górnictwa. W zamian za nadanie gmina miejska obowiązana była płacić biskupowi czynsz. Nowy obszar obejmował 53 włóki i był oddalony od miasta, gmina osadziła więc na nim chłopów czynszowych. W ten sposób powstała wieś Miejska Wola licząca dziesięciu gospodarzy. Północnej części lasu, 11 włók przylegających do Miłakowa, nie zagospodarowano.

W połowie XV wieku Orneta liczyła około półtora tysiąca mieszkańców. Jednak liczba ta szybko wzrastała. Przeznaczony pod zabudowę obszar okazał się wkrótce za mały. Rozpoczął się rozwój przestrzenny miasta za murami miejskimi, gdzie powstały przedmieścia.

W 1428 roku biskup Franciszek Kuhschmalz nadał Miejskiej Woli las zwany Bukami (położony na południowy - wschód od wsi Kaszun) obejmujący 15 włók, który przeszedł w bezpośrednie władanie miasta, które z tytułu użytkowania lasu zobowiązane było płacić czynsz i dostarczać drewno do zamku biskupiego w Ornecie.

Miasto weszło również w posiadanie pruskiego majątku Banduków, który został wydzierżawiony ogrodnikom ze wsi Opina, a od 1824 roku stał się samodzielną wsią.

Nazwa miasta wywodzi się ze staropruskiej nazwy pola - "Wormedythin", ale już w początkach XV wieku pojawiła się równolegle nazwa "Orneta". Kronikarze z XV - XVI wieku piszą "Wormditt, polnisch Orneta".

W sprawach kościelnych i świeckich miasto i mieszkańcy podlegali władzy biskupa. W przywileju lokacyjnym biskup zastrzegł sobie prawo zatwierdzania wszelkich zarządzeń miejskich oraz postanowień dotyczących ustroju miasta i cech rzemieślniczych. Był też najwyższym sędzią; do jego kasy napływały czynsze i daniny. Posiadał dwa młyny, tartak oraz w zachodniej części miasta zamek z folwarkiem wyłączonym z obszaru miejskiego.

Na zamku urzędował burgrabia, który ściągał czynsz i przyjmował daniny od sołtysów, komornictwa orneckiego. Pełnił on również funkcję sędziego nad mieszkańcami okolicznych wsi, troszczył się o stan obwarowań miejskich i dowodził oddziałem zbrojnym komornictwa. W 1351 roku gmina miejska wykupiła urząd sołecki z rąk dziedziców pierwszego sołtysa i od tej chwili miastem zarządzała Rada Miejska, składająca się z sześciu rajców i dwóch burmistrzów. Sprawami jurysdykcji zajmował się ława złożona z trzech ławników, a na ich czele stał zatwierdzony przez biskupa przewodniczący. Do I rozbioru Polski Ornetą zarządzali biskupi, a administrowali ją Krzyżacy.

Wojny, które toczyły się na Warmii od XV aż po XX wiek oraz klęski żywiołowe hamowały rozwój miast. Nigdy jednak Orneta nie została doszczętnie zrujnowana jak okoliczne miasta. Po najeździe Litwinów (w1311 roku) zniszczone zostały jedynie okolice miasta. Znacznie bardziej zaangażowało się miasto w wojnę trzynastoletnią. Właśnie w Ornecie odbył się 21 stycznia 1454 roku zjazd, na którym miasta warmińskie opowiedziały się po stronie Związku Pruskiego. Gniew mieszczan orneckich obrócił się przede wszystkim przeciwko biskupowi; splądrowali oni zamek i młyn biskupi. W kwietniu 1455 roku miasto objęli zaciężni Związku Pruskiego pod dowództwem Jana Koldy, odparli oni atak wojsk Henryka von Plauena i nieoczekiwany najazd wojsk czeskich.

Na mocy pokojowego traktatu toruńskiego w 1466 roku Orneta weszła w skład granic państwa polskiego. Spowodowało to duży napływ do miasta ludności polskiej. Nie długo jednak Orneta była pod polskim panowaniem. Przyczyną przejęcia miasta przez Krzyżaków była zdrada polskiego dowódcy Stanisława Radwankowskiego, który wraz z burmistrzem miasta, weszli w porozumienie z Albrechtem Hohenzollernem i 24 listopada 1520 roku, po ośmiodniowym oblężeniu, wydali Ornetę w ręce Krzyżaków.

Po ośmiu latach panowania krzyżackiego Orneta wróciła pod panowanie polskie. Biskupi postanowili o zbudowaniu kaplicy polskiej i szpitala Świętego Ducha. Na przedmieściu przy Wysokiej Bramie został zbudowany szpital pod wezwaniem Świętego Jerzego. Podobnie jak w innych miastach biskupich była w Ornecie szkoła parafialna, potwierdza to dokument z 1565 roku. Uczyło się w niej 82 chłopców. Od połowy XVI wieku była też w Ornecie szkoła dla dziewcząt, ściśle związana z klasztorem Sióstr Katarzynek.

17 lipca 1626 roku Ornetę zaatakowały wojska szwedzkie. Na miasto nałożono olbrzymią kontrybucję - 800 florenów oraz okupacja szwedzka spowodowały wyniszczenie miasta (grabieże, podpalenia, duże zniszczenia kościoła). Dopiero w 1658 roku Orneta ponownie wróciła pod panowanie polskie.

W roku 1772 po podpisaniu w Petersburgu konwencji rozbiorowej państwa polskiego, Orneta została włączona w granice Prus Wschodnich. Naraziło to ją na silne naciski germanistyczne, zahamowanie rozwoju gospodarczego, zwiększenie się procentowego udziału ludności niepolskiej.

Według spisu z 1771 roku zwanego później fredyrycjańskim, Orneta liczyła wtedy 1978 mieszkańców. Głównym źródłem utrzymania mieszczan był handel, rzemiosło i hodowla. Spis wykazywał 310 budynków w 210 mieszkalnych, jeden kościół, jeden klasztor oraz dwa szpitale. Od czasu zaboru zaczął się na Warmii upadek szkolnictwa spowodowany przede wszystkim brakiem nauczycieli. Ponieważ z czasem stary budynek szkoły okazał się za mały część klas przeniesiono do wyremontowanego skrzydła zamku, które mieściły się tam przez trzydzieści lat. Ucisk fiskalny państwa pruskiego zaważył na rozwoju miasta. Ornetę nękały również liczne klęski żywiołowe w postaci pożarów.

W roku 1812 do czynnych działań wojennych przeciw prawie całkowicie rozbitej armii napoleońskiej przystąpiły kolejno Prusy, Szwecja i Austria, łączą swe armie w sojuszu z Rosją. Wojny napoleońskie doprowadziły Ornetę do ruiny. Miasto pustoszyły i niszczyły wojska francuskie, pruskie i rosyjskie. Nie ustawały kontrybucje i rekwizycje - nieodłączni towarzysze wojny - głód, zarazy dziesiątkowały ludność.   

W XIX  i początku XX  wieku miasto zaczęło powoli podnosić się z upadku gospodarczego. Pełniło rolę ośrodka zaopatrującego okoliczne wsie, samo w dużej mierze żyło z rolnictwa. Rozwinął się przemysł sukienniczy i kapeluszniczy.

Mury miejskie rozebrano w XIX wieku, część z nich wykorzystując jako oparcie dla domów. Szpitale Świętego Jerzego i Świętego Ducha w 1880 roku, przebudowano na nowy szpital  miejski. W latach 1872-1875 powstał szpital pod wezwaniem Świętej Elżbiety, którym opiekowały się Siostry Katarzynki, a kilka lat później utworzono w Ornecie zakład epileptyków i umysłowo chorych.

W 1868 roku włączono Ornetę do sieci telegraficznej, a na początku XX wieku do sieci telefonicznej. Miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem, później Pieniężnem, Morągiem i Lidzbarkiem Warmińskim. Światło elektryczne zapłonęło w Ornecie w 1901 roku.

W czasie II Wojny Światowej Orneta liczyła 7817 mieszkańców, byli oni zmuszani przez Niemców do  ciężkich robót i prac ponad siły. W miejscu gdzie obecnie znajduje się Fabryka Śrub - była fabryka broni i amunicji. W mieście znajdował się podobóz Stalagu 1A, obóz karny dla dorosłych i młodzieży. W okolicznych lasach Ornety do dziś zachowały się z tego okresu bunkry, schrony, umocnienia wojskowe. Pod koniec wojny (27.01.45) Orneta zostaje oswobodzona spod panowania niemieckiego przez wojska II i III frontu białoruskiego pod dowództwem Mikołaja Gusiewa i zostaje włączona w granice Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Od tego momentu rozpoczął się burzliwy rozwój miasta.